Biosecurity measures in zoo gardens
Marijana Vučinić1, Bojana Bobić-Gavrilović2, Katarina Radisavljević1
Kratak sadržaj: Cilj ovog rada je da opiše smernice za biosigurnosne mere u zoološkim vrtovima i pruži uvid u njihov značaj za ugled zooloških vrtova, javno zdravlje, opstanak i kontinuirani rad. Uzimajući u obzir kompleksnu ulogu zooloških vrtova kao što su vizitacija, edukacija, naučna istraživanja i konzervacija, jasno je da biosigurnosne mere treba da omoguće nesmetanu primenu ovih aktivnosti za obostranu korist životinja i ljudi. Biosigurnosne mere u zoološkim vrtovima ne počinju konvencionalnim higijensko-sanitarnim merama već procenom biosigurnosnog rizika, odgovarajućim vođenjem evidencije i čuvanjem dokumentacije i kontinuiranom edukacijom i treningom radnika zooloških vrtova.
Ključne reči: biosigurnost, zoološki vrt, menadžment rizikom
Summary: The aim of the paper is to describe guidelines of biosecurity measures in zoological gardens and its importance for zoos images, public safety, existence and continuous working. Considering complexity of zoo gardens role such as visitation, education, scientific research and conservation, it is obvious that the biosecurity measures should ensure reliable implementation of these activities for mutual benefit for both animals and humans. Biosecurity measures do not start with conventional hygienic and sanitary measures, but alredy with assessment of biosecurity risks, proper records keeping and zoo staff continuous education and training.
Key words: biosecurity, zoo, risk management
Uvod
Zoološki vrtovi su institucije/mesta u kojima se čuvaju životinje u svrhe predstavljana posetiocima, unapređenja znanja o životinjama i njihovim staništima, naučnih istraživanja i sprovođenja programa očuvanja retkih i ugroženih vrsta životinja. Zoološki vrt mora obezbediti posetu u trajanju od najmanje 7 ili više dana u toku godine. Iz ove definicije se uočavaju i četiri osnovne uloge zooloških vrtova, a to su vizitacija udružena sa zabavom i rekreacijom, edukacija, naučna uloga i konzervacija i prezervacija kao mere očuvanja biodiverziteta. Edukativna i naučna uloga zooloških vrtova je prvenstvno usmrena na osnovna znanja o biodiverzitetu i značaju njegovog očuvanja kao i o programima koji se sprovode radi očuvnja retkih i ugroženih vrsta životinja. Navedenim ulogama može da se pridruži i turistički i ekonomski značaj zooloških vrtova (Mason, 2007). U 21. veku ove uloge zooloških vrtova se uglavnom osporavaju iz etičkih razloga, čak i u slučajevima kada im se pripisuje značaj i uloga u ekoturizmu (Fenell, 2013). Ipak, u mnogim delovima sveta, zoološki vrtovi još uvek postoje i bez obzira na različitost stepena obezbeđenja dobrobiti za životinje, predstavljaju omiljena mesta posetilaca, posebno gradske populacije stanovnika, koja zoološke vrtove doživljava i kao mesta pogodna za mentalnu relaksaciju. Kompleksnost sadržaja zooloških vrtova u odnosu na broj i vrste životinja koje drže, broj i starosnu strukturu posetilaca, naučne, edukativne i konzervacione programe koji se u njima sprovode kao i vrstu interakcije ljudi i životinja, nalaže da se u njima sprovode biosigurnosne mere koje će garantovati zdravstvenu bezbednost svih subjekata.
Značaj biosigurnosti za zoološke vrtove
Biosigurnoste mere predstavljaju komplet proaktivnih aktivnosti koje se sprovode da bi se smanjio rizik od unošenja infektivnih uzročnika bolesti u populaciju životinja i ljudi u zoološkim vrtovima. Ove mere pomažu zoološkim vrtovima da: očuvaju zdravstvenu sigurnost životinja, zdravstvenu sigurnost ljudi (radnika i posetilaca), minimalizuju troškove lečenja bolesnih životinja, kontinuirano rade čak i u slučaju pojave infektivnih ili zaraznih bolesti u zooološkom vrtu ili njegovoj blizini, očuvaju reputaciju kao zdravstveno bezbedna mesta i sačuvaju životinje koje poseduju i omoguće bezbedno sprovođenje svojih edukativnih, naučnih i konzervacionih programa.
Osnovne biosigurnosne mere u zoološkim vrtovima odnose se na: održavanje tehničke ispravnosti svih objekata i prostora, koje koriste životinje i ljudi, kontrolu štetnih organizama uključujući mikroorganizme, insekte (Labuschange i sar., 2007), glodare, slobodne populacije ptica i nezbrinute životinje, postupke odlaganja tečnog i čvrstog otpadnog materijala i kanalizacionih voda, opšte i specijalne higijensko-sanitarne mere, standardne operativne radne procedure, preventivne zdravstvene mere kod životinja i radnika u zoološkim vrtovima, postupke karantiniranja novonabavljenih životinja i izolaciju bolesnih životinja i pravovremeni dijagnostički, profilaktički i terapeutski tretman bolesnih životinja (Reiss i Woods, 2007).
Ciljevi sprovođenja biosigurnosnih mera u zoološkim vrtovima su: sprečavanje unošenja uzročnika bolesti u populaciju životinja, sprečavanje širenja bolesti sa zaraženog prostora na nezaraženi prostor unutar zoološkog vrta, sprečavanje širenja bolesti izvan prostora zoološkog vrta i sprečavanje prenošnja bolesti sa životinja na ljude i sa ljudi na životinje (Chethan Kumar i sar., 2013).
Infektivne i zarazne bolesti ugrožavaju ne samo dobrobit životinja u zoološkim vrtovima, već mogu da imaju dalekosežne posledice po životni vek, reprodukciju, ponašanje životinja, a time i na biološku raznovrsnost sadržaja u zoološkom vrtu kao i na programe očuvanja retkih i ugroženih vrsta koji se u njima sprovode. Osim zivotinja, infektivne i zarazne bolesti mogu ozbiljno da ugroze zdravlje ljudi bez obzira da li su posetioci ili radnici zaposleni u zoo vrtu.
Pri izradi plana sprovođenja biosigurnosnih mera treba imati u vidu da na biosigurnost u zoološkim vrtovima može da utiče velika grupa činilaca kao što su: vrsta, poreklo i broj životinja u zoološkom vrtu, tip zoološkog vrta u odnosu na način držanja životinja, položaj zoološkog vrta, geografske i terenske karakteristike lokacije i okruženja zoološkog vrta, izvori snabdevanja vodom, izvori snabdevanja hranom, nacin čuvanja (lagerovanja) hrane i potrošnog materjala, način odlaganja otpadne materije, zdravsteni status životinja u zoološkom vrtu, blizina poljoprivrednih gazdinstava i domaćih životinja i njihov zdravstveni status, odnosno epizootiološko-epidmiološke krarakteristike okruženja zoološkog vrta, prisustvo divljih životinja i štetočina u okruženju zoološkog vrta, kretanje životinja i promet životinjama u okruženju zoološkog vrta, mobilnost radnika, posetilaca, snabdevača i saradnika zoološkog vrta.
Uzimajući u obzir činioce koji utiču na biosigurnost, plan biosigurnosnih mera u zoološkim vrtovima mora da obuhvati sledeće aktivnosti: preventivne zdravstvene mere za sve životinje, redovnu inspekciju, testiranje na bolesti (Mukarati i sar., 2013) i karantiniranje (izolacija po karantinskom protokolu) svih novonabavljenih životinja, uključujući i one životinje koje su kroz program konzervacije puštene na prirodna staništa i usled bolesti ponovo vraćene u zoološke vrtove, veterinarski pregled, izolaciju i tretman bolesnih životinja, i ispitivanje uzroka uginuća (Srivastav i Chakrabarty, 2002, Ahasan i Rahaman, 2007), zaštitu od ulaska slobodnoživećih ptica, divljih životinja, nezbrinutih životinja i glodara, higijenske mere za radnike, posetioce, snabdevače i saradnike zoološkog vrta, uklanjanje otpadnih voda i čvrste otpadne materije, održavanje tehničke ispravnosti građevina, puteva i drugog prostora u zoološkim vrtovima i kontrolu hrane, vode, opreme i radnih procedura kojima mogu da se unesu i šire uzročnici bolesti. Za izradu plana i sprovođenje biosigurnosnih mera u zoološkim vrtovima neophodno je utvrditi biosigurnosni rizik i nivo rizika, odnosno utvrditi mere za takozvano „upravljanje rizikom“. Ovaj postupak danas se zove „menadžment biosigurnosnim rizikom“ (HSE, 2012).
Za upravljanje biosigurnosnim rizikom neophodno je poznavati potencijalne puteve „ulaska“ (input) i „izlaska“ (output) infektivnih i zaraznih bolestu u zoološki vrt i iz zoološkog vrta.
Potencijalna vrata ulaska („input“) uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti u zoološki vrt predstavljaju životinje, ljudi, nebiološki i biološki materijal koji se unosi u zoološki vrt. U zoološki vrt mogu da uđu životinje iz različitih izvora. To mogu da budu novonabavljene divlje/egzotične životinje za sprovođenje komercijalnog programa zooloških vrtova ili sa autohtonih nacionalni staništa koje su uključene u programe konzervacije retkih i ugroženih vrsta ili divlje/egzotične životinje uvezene iz drugih država ili čak sa drugih kontinenata, životinje koje se koriste kao hrana za životinje u zoološkim vrtovima, povređene ili bolesne divlje životinje koje su u zoološki vrt doneli pripadnici društava za zaštitu životinja, lovočuvari, inspektori, posetioci, oduzete divlje/egzotične životinje iz nesertifikovanih privatnih kolekcija, slobodnoživeće ptice, nezbrinut životinje koje se slobodno kreću, insekti (Labuschange i sar., 2007) i glodari ili kućni ljubimci koji u zoološki vrt ulaze zajedno sa svojim vlasnicima. Ovde ne treba izostaviti ni druge invertebrate koji mogu da budu mehanički ili biološki vektori infektivnih i zaraznih bolesti.
Put ulaska uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti u zoološki vrt može da bude i sveža hrana (sveže voće i povrće, meso ili živa živina, glodari iz naučnih institucija ili komercijalnih uzgoja, živa riba, školjke, rakovi i dr.) ili suva hrana (koncentrovana hrana, zrnasta hrana, pletirana hrana, seno). Ne treba zaboraviti da ispravna hrana može da bude kontaminirana uzočnicima infektivnih i zaraznih bolesti i nepravilnim skladištenjem. U zoološki vrt ulazi različit nebiološki materijal u vidu radne i potrošne opreme, instrumenata, mašina i transportnih sredstava, materijal za prostirku (slama, pesak, šljunak, piljevina), građevinski materijal i biološki materijal neophodan za sprovođenje programa konzervacie retkih i ugroženih vrsta kao što su semeni materijal, embrioni, tkiva i dr. Veoma važan, neizostavni vektor raznih infekata za životinje, upravo su ljudi - zaposleni ili nezaposleni u zoološkim vrtovima. Pored ljudi, puteve unošenja uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti u zoološke vrtove može da predstavlja i vazduh (čestiće prašine u vazduhu, aerosolizovna voda i aerosolizovan feces) i voda koja se koristi za piće, odnosno pojenje životinja, za pranje životinja i smeštajnog prostora, voda u akvarijumima, jezerima i bazenima za životinje. Posebnu pažnju treba obratiti na ljude kao izvore i puteve unošenja uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti u zoološke vrtove. Pored radnika i posetilaca iz urbanih i ruralnih sredina koji su u kontaktu sa kućnim ljubimcima i domaćim životinjama, zoološke vrtove posećuju i studenti i istraživači koji često dolaze u kontakt sa infektivnim materijalom kao i snabdevači i saradnici zooloških vrtova ili volonteri i pripadnici nevladinih organizacija za zaštitu životinja, koji izvan zoološkog vrta dolaze u kontakt sa drugim životinjama ili drugim materijalom koji može da bude kontaminiram uzročnicima infektivnih i zaraznih bolesti. Slični su i izvori i putevi iznošenja uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti iz zooloških vrtova. Sve nabrojane činioce, čiji broj može biti manji ili veći, a što zavisi od vrste, odnosno tipa zoološkog vrta i njegove uloge, treba imati u vidu pri proceni biosigurnosnog rizika i izradi plana biosigurnosnih mera. Upravo zato, ne postoji univerzalni model biosigurnosnih mera, koji može da se primeni u svakom zooološkom vrtu, već je potrebno da na osnovu procene biosigurnosnog rizika izradi i primenjuje poseban plan i program biosigurnosnih mera za svaki zoološki vrt.
Biosigurnosni nivoi
Postoje tri grupe biosigurnosnih mera ili tri nivoa biosigurnosti (Reiss i Woods, 2011). To su rutinska biosigurnost (I nivo), viši nivo biosigurnosti (II nivo) i vanredni nivo biosigurnosti ili biosigurnost u posebnim situacijama (III nivo). Biosigurnosne mere prvog nivoa sprovode se svakodnevno. Mere drugog nivoa sprovode se u slučajevima kada postoji rizik od pojave bolesti kod životinja u zoološkim vrtovima. Biosigurnosne mere trećeg nivoa se sprovode u slučaju pojave bolesti u neposrednom okruženju zoološkog vrta, odnosno u slučajevima kada se zoološki vrt nalazi u zaraženom podučju ili području ugroženom zaraznim bolestima.
Polaznu osnovu biosigurnosnih mera ne predstavljaju higijensko-sanitarne mere već pravilno i redovno vođena evidencija, dokumentacija, identifikacija životinja i kontinuirana edukacija radnika zooloških vrtova. Minimum podataka o kojima mora da postoji zapis odnosi se na identifikacione oznake životinja, datum i mesto rođenja, izvor i način nabavke, zdravstveno stanje, istoriju bolesti uključujući i preventivne zdravstvene mere, reprodukciju životinja i kretanje životinja, odnosno premeštanje iz jednog u drugi smeštajni prostor unutar zoološkog vrta kao i izvan zoološkog vrta. Evidencija se vodi i o ostalom biološkom i nebiološkom materijalu koji se unosi ili iznosi iz zoološkog vrta. Minimum evidencije o bolesnim i uginulim životinjama odnosi se na datum i mesto u zoološkom vrtu gde se pojavila bolest ili gde je uginula životinja, vrstu životinje, kliničke znake bolesti, odnosno obdukcioni nalaz, sprovedene dijagnostičke testove i rezultate, dijagnozu bolesti ili uzrok uginuća i preduzete mere u momentu izbijanja bolesti, u toku bolesti ili uginuća životinje (Srivastav i Chakrabarty, 2002, Ahasan i Rahaman, 2007).
Ovako prikupljene i čuvane informacije omogućavau sledljivost, odnosno praćenje kretanja, aktivnosti, postupaka i događaja. Sledljivost omogućava utvrđivanje vremena i načina unosa uzročnika infektivnih i zaraznih bolesti u zoološki vrt kao i utvrđivanje postupaka i događaja koji su u direktnoj vezi sa pojavom bolesti kod životinja u zoološkim vrtovima. Drugačije rečeno, sledljivost ubrzava identifikaciju rizika i menadžment biosigurnosnim rizikom.
1 Dr Marijana Vučinić, redovni profesor; dr Katarina Radisavljević, asistent, Fakultet veterinarske medicine Univerziteta u Beogradu, Bul. oslobođenja 18, 11000 Beograd, Srbija 2 Bojana Bobić-Gavrilović, DVM MSC, Chief veterinarian, Nature Resource Network, Auckland Prague Dallas Lima
Reference
Ahasan SA, Rahaman AZ, 2007. Mortality in Dhaka zoo due to microbial agents.
Bangladesh Journal of Microbiology, 24, 2, 154-156.
Chethan Kumar HB, Lokesha KM, Madhavaprasad CB, Shilpa VT, Karabasanavar NS Kumar A, 2013. Occupational zoonoses in zoo and wildlife veterinarians in India, Veterinary World, 6, 9, 605-613.
Fenell D, 2013. Contesting the zoo as a setting for ecotourism, and the design of a first principle. Journal of Ecotourism, 12, 1, 1-14.
HSE, 2012. Managing health and safety in zoos. Crown copyright, London, UK, str. 64.
Labuschange K, Gerber LJ, Espie I, Carpenter S, 2007. Culicoides biting midges at the National Zoological Gardens of South Africa. Onderstepoort Journal of Veterinary Research, 74, 343-347.
Mason P, 2007. Roles of the Modern Zoo: Conflicting or Complementary? Tourism Review International, 11, 3, 251-263.
Mukarati NL, Vassilev GD, Tagwireyi WM, Tavengwa M, 2013. Occurence, prevalence and intensity of internal parasite infections of African lions (Pantera leo) in enclosure at a recreation park in Zimbabwe. Journal of Zoo and Wildlife Medicine, 44, 3, 686-693.
Reiss AE, Woods RW, 2011. National Zoo Biosecurity Manual. Australian Government Department of Agriculture, Fisheries and Forestry. Srivastav A, Chakrabarty B, 2002. Seasonal distribution of deaths of tigers (Panthera tigris) in Indian Zoos. Zoo’s Print Journal, 17, 3, 741-743.
Tekst preuzet iz knjige "Zbornik radova - XXV savetovanje dezinfekcija, dezinsekcija i deratizacija - jedan svet jedno zdravlje -" uz dozvolu Srpskog veterinarskog društva